قالی بافی درایران ( قاینات )
بافت قالي در قاينات از سابقه تاريخي نسبتا طولاني برخوردار است.
"ابن حوقل" در كتاب معروف خود "صوره الارض" (به‌سال ۳۶۷هجري) مي‌نويسد:
در سراسر منطقه قاينات رودخانه نيست و آب از قنات و چاه است، از آنجا انواع كرباس‌ها بدست مي‌آيد آنرا به بيشتر نواحي مي‌برند و نيز پلاس آنجا مشهور است.
وقتي سلطان محمود غزنوي بر خراسان تسلط يافت يكي از سياحان عرب كه همراه وي بود مي‌گويد: قالي و سجاده قاين معروف است و اگر به‌ظرافت و لطافت قالي كرمان نباشد، يقينا در استحكام و دوام‌و ثبات بر سايرنقاط مزيت دارد.
"سرپرسي سايكس" در مورد قيمت قالي قاينات مي‌نويسد: قيمت يك تخته قالي ممتاز ۱۴در ۱۱پا بافت قاين در حدود ۳۰پوند است كه ايل بهلولي زيركوه قاين نوعي قالي نظير تركمني مي‌بافند.
"به‌آذين" در كتاب "قالي ايران" مي‌نويسد: در روزگاران پيش مركز عمده بافندگي ناحيه قهستان بوده است.
"لرد كرزن" انگليسي در جلد دوم كتابش با عنوان "ايران و قضيه ايران" در مورد فرش منطقه قاينات مي‌نويسد: مراكز عمده بافندگي فرش عبارت است از نواحي قاين و بيرجند در خراسان كه فرش‌هاي ريز بافت و ممتاز دارند و به قيمت گران فروخته مي‌شوند.
قبلا بيش از سه هزار خانواده با جمعيت حدود ۹هزار بافنده و با توليد ۳۶هزار متر مربع فرش سالانه ۶۸۴ميليون ريال درآمد داشته‌اند، متاسفانه اين صنعت مهم كه بعداز نفت بزرگترين صادرات ايران بود دچار ركود شده است.
نداشتن مديريت، بي‌برنامه‌گي، ضعف تبليغات و بازاريابي، عدم رقابت با ممالك قدرتمند، عدم آگاهي از سليقه خريداران، عدم حضور توليدكنندگان و صادركنندگان در مجامع تصميم‌گيري از جمله مشكلاتي است كه توليدكنندگان فرش را به آينده آن نااميد كرده است.
قالي نه تنها نقش بسزايي بر درآمد مردم داشته، بلكه نمودي از فرهنگ، انديشه و بيانگر روح ظريف و دقيق و ذوق هنري مردم قاينات است.
قالي بافي از ساليان بسيار دور، يكي از منابع مهم درآمدي منطقه بوده كه در مواقع خشكسالي توانسته مردم را از فقر و بدبختي نجات دهد و اشتغال- زايي آن باعث شده تا علاوه بر بافندگان قالي، ريسندگان نخ، كارگاه‌هاي رنگرزي، فروشندگان مواد اوليه قالي و تجار قالي و همه و همه از بركات قالي بي‌نصيب نمانند.
عشاير بومي علاوه بر دامداري و كشاورزي به صنايع دستي براي تامين زيرانداز روي آورده و بعضي از وسايل مورد نياز خود از جمله چادر، خورجين، نمد، دستكش، جوراب را تهيه مي‌كنند.
صنايع دستي رايج در بين عشاير منطقه قالي‌بافي، گليم‌بافي، بافت سياه چادر، پشتي خورجين، توبره، دستكش و جوراب مي‌باشد كه البته مهمترين صنايع دستي عشاير بافت سياه چادرها و قاليچه محسوب مي‌شود.
* سياه چادرها:
از ايام بسيار دور عشاير از سياه چادر در كوچ بهاره براي سرپناه خود و دامشان استفاده مي‌كرده‌اند.
رقيب جديد سياه چادر، چادرهاي برزنتي مي‌باشد و در كل مناطق عشايري زيست بوم، استفاده از چادر برزنتي به دلايل مختلف با استقبال مناسبي رو به رو نشده است.
گرانتر بودن چادر برزنتي نسبت به سياه چادر، عمر مفيد كمتر نسبت به سياه چادر، كوچك بودن مساحت چادر برزنتي، وجود بادهاي شديد موسمي كه باعث عدم پايداري و حتي پارگي چادر برزنتي را باعث مي‌شود از جمله دلايل عدم اقبال عشاير نسبت به چادر برزنت است.
همچنين اينكه سياه چادر به‌صورت نوارهاي با عرض يك الي ۱و نيم متر و طول‌هاي مختلف بافته و با نخ به‌يكديگر متصل مي‌شود، درصورتي كه يكي‌از لنف‌ها به علتي از بين برود امكان تعويض و جايگزيني نوار فرسوده ممكن‌مي‌باشد، ولي اين امر در چادر برزنتي ممكن نيست.
* قالي روستايي باف:
شهرت قاليچه‌هاي بلوچي بطور عمده ناشي از آن است كه عشاير دامدار بلوچ پرورش‌دهنده يكي‌از بهترين نژادهاي گوسفندان پشمي بنام نژاد بلوچي مي‌باشند كه پشم اين گوسفند يكي‌از مناسبت‌ترين الياف پشم براي بافت فرش‌هايي‌با بافت متوسط و بالنسبه درشت است، استفاده از مو و پشم بز در بافته‌هاي بلوچ و همچنين پشم شتر در بين عشاير بلوچ رواج دارد.
اگرچه امروز شايد نسل جوانتر عشاير بلوچ كمتر به‌كار قاليچه مي‌پردازند وي انبوهي از قاليچه‌هاي زيبا با رنگ‌هاي متنوع اصيل كار عشايري است كه در گذشته اكثرا در اين توليد اشتغال داشته اند.
قاليچه‌هاي بلوچ پس از شركت در نمايشگاه‌هاي تخصصي و تعيين كيفيت توسط باستان شناسان و متخصصين قالي، پس‌از سال‌ها تنزل امروزه كسب شهرت و اعتبار فراواني نموده است.
اگر چه بخش عظيمي از قاليچه‌هاي بلوچ را مي‌توان به ديگر ارقام ساكن در اين مركز بافندگي نسبت داد.
* قالي شهري باف:
قالي شهري باف معمولا به دست كساني بافته مي‌شود كه نه انديشه و احساس و آرزوها و تخيلات خود را، بلكه تنها انگشتان خود را به كار مي‌برند.
محصول كار آنان همچون فرآورده‌هاي صنعتي كارگران كارخانه‌ها، به دنياي دروني آنان پيوستگي دارد.
آنان نه توان آفرينش هنري و نه اختيار فرصت آن را دارند، حال آنكه بيشتر بافندگان در حين بافتن نقش‌ها، هم آهنگي و توازن رنگ‌ها آنها را نيز مي‌آفرينند.
براي همين هم هست كه هر تكه فرش دهاتي ويژگي و هويتي مستقل و جداگانه دارد كه مستقيما به زندگي بافندگي آن ارتباط پيدا مي‌كند و پاره‌اي از روح و هستي اوست.
** يافته‌هاي تكنيكي در بافت قاليچه‌هاي بلوچ
* دار مورد استفاده در قاليچه‌هاي بلوچ
قاليچه‌هاي بلوچ مانند ساير فرآورده‌هاي قبايل بدوي ايران با دستگاه‌هاي بافندگي افقي يا زمين تهيه مي‌شود كه خود روش آساني است، زيرا اگر قالي نيمه تمام هم باشد مي‌توان آن را كف چادر به دور تير دار پيچيد و بر پشت حيوان باركش قرار داد.
در گذشته اين دارها فاقد راست رو و چپ رو بوده‌اند، ولي امروز تقريبا تمامي دارهاي موجود در منطقه داراي راست رو و چپرو مي‌باشد.
* ابزار بافت
** دفه:
دفه مورد استفاده قاليبافان اين منطقه فلزي بوده و دسته‌اي با زاويه ۴۵درجه دارد.
** قيچي:
قيچي مورد استفاده اين قاليبافان‌در دو اندازه ۲۵سانت و ۴۰سانت است.
** چاقوي بافت:
بافندگان اين منطقه از اين چاقو براي بريدن و قطع كردن نخ‌ها استفاده مي‌كنند و گره را با دست مي‌زنند كه دو نوع چاقوي ساده و چاقوي داراي انحنا مي‌باشد.
** گره:
قاليچه‌هاي بلوچي با گره فارسي بافت مي‌شود. بيشتر قاليچه‌هاي بلوچ گره فارسي دارند، ولي تعداد كمي‌از توليدات كه هنوز به قوم خاص نسبت‌داده نشده، گره تركي دارند.
ولي تمام نمونه‌هايي كه در منطقه زيركوه قاين مشاهده شده داراي گره تركي است.
** پود:
قاليچه‌هاي بلوچي يك پود است در گذشته تار و پود آن از پشم سياه رنگ تهيه مي‌گرديد، ولي در سال‌هاي اخير از نخ نيز براي اين منظور استفاده مي‌كنند.
تمام نمونه‌هاي مشاهده شده در اين منطقه داراي يك پود نازك بود، يعني بعد از هر رج يك پود نازك كشيده مي‌شد.
** ارتفاع پرز:
بسته به ظرافت بافت، پرز را بلند يا نيمه بلند مي‌چينند. كيفيت پشم به جز بسيار گوناگون است.
برخي قاليچه‌ها از پشم بسيار چرب و لطيف ولي كم دوام تهيه مي‌شوند.
قاليچه‌هاي توليد شده در اين منطقه به‌وسيله خود بافندگان و درحين بافت پرداخت مي‌شود به گونه‌اي كه بعد از اتمام كار بافت قاليچه آن را پرداخت نمي كنند.
** ابعاد:
قاليچه‌هاي بزرگتر از دو متر و ۲۰سانتيمتر در يك متر و نيم كمتر به چشم مي‌خورند.
قالي بزرگتر از هشت متر و كناره نسبتا كمياب هستند. بيشتر قاليچه‌هاي بافته شده در اين منطقه در اندازه طولي يك متر و هشتاد سانتيمتر تا ۲متر و در اندازه عرضي ۸۰تا ۱۱۰توليد مي‌شود.
** گليم بافت:
پلاس باف يا گليم باف بيشتر در قاليچه‌هاي با نقش مرغي در منطقه به چشم مي‌خورد كه از ۱۰تا ۲۵سانتيمتر مي‌باشد و بيشتر در روستاهاي گرماب، تيگاب و فرخي بافته مي‌شود.
** گره تزئيني: در نمونه‌هاي مشاهده شده در منطقه زيركوه هيچ گره تزئيني يافت نشد.
ادامه دارد ...