هنر گچ‌بری دوره صفویه

در دوره صفویه هنر گچ‌بری وارد روشهای خاص شده‌است. به طوری که

تاريخ سنگ گچ

تاريخ سنگ گچ
حدود 160 تا 200 ميليون سال پيش دايناسورها به سرزمين هاي مردابي و باتلاق هاي دنيا مهاجرت كردند . گياهان دم اسبي آنقدر رشد كردند كه طول آنها به 12 متر رسيد و همين طور سرخس ها تا 4 متر بلند شدند . در طول اين دوران برخي از درياهاي بزرگ و كوچك خشك شدند و لايه هاي سنگ گچ كه در زير آنها بوجود امده بود پديدار گشت .

ادامه نوشته

گچ بری دراستان کرمان

 مسجد امام «ملک»: مسجد امام که يکي از بزرگترين مساجد شهر کرمان و به دوره سلجوقي برمي گردد، داراي چهار ايوان و صحن بزرگي مي باشد گويا در قديم چهار حمام در اطراف و حوالي اين مسجد وجود داشته که به مرور زمان از بين رفته و ملک توران که از بزرگان آن زمان بوده، در همين مسجد دفن شده که در حال حاضر اثري از آن وجود ندارد.
اين مسجد داراي کتابخانه و محراب گچ کاري شده است و دو عدد بادگير براي خنک کردن مسجد هنوز باقي مانده، طبق نوشته ها اين مسجد به سالهاي 477 تا 490 هجري قمري ساخته شده است.

گچ بری دراستان کرمان

مسجد گنجعلي خان

اين بنا در چهار گوشه شمال شرقي ميدان و همجوار با  مدرسه واقع شده است . اين مسجد كوچك ( خصوصي ) اما بي نهايت زيبا در واقع موزه كوچكي از هنرهاي ترئيني اسلامي نظير كاشي كاري ، گچ بري و خطاطي است كه به سبك زيبايي آراسته شده.

گچ بری دراستان فارس 2

در 35كيلومتري شهرستان كازرون و در منطقه «دشت‌برم» پس از ورود به روستايي با همين نام و حركت به سوي «كتل‌پيرزن» با طي مسافتي حدوداً 5كيلومتر به بقاياي كاروانسرايي زيبا به نام «ميان‌كتل» مي‌رسيم كه در بين مردم به كاروانسراي «شاه‌عباسي» نيز معروف است. اين بنا از بقاياي آثار دوره‌ي قاجاري متأخر است و بر روي تپه‌اي مشرف به دشت سرسبز و زيباي برم، قرار گرفته است. كاروانسراي ميان‌كتل در مسير جاده قديم كازرون‌ـ‌شيراز قرار دارد كه از زمان نادرشاه افشار به علت رونق بندر بوشهر به عنوان يك بندر نظامي، بسيار مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.

بنا داراي پلاني به شكل مستطيل و يا ذوزنقه با ابعادي متفاوت است كه در حدود 3500مترمربع وسعت دارد و از اين مقدار 2500مترمربع زيربناي اطاق‌ها و بخش‌هايي است كه در اطراق حياط مركزي آن قرار دارند. اين بنا به مانند بسياري از كاروانسراهاي كوهستاني ديگر به دليل ايجاد امنيت بالا تنها داراي يك در ورودي مي‌باشد كه در ضلع جنوبي آن قرار گرفته است. همچنين در قسمت جنوب‌غربي و در مجاور درب ورودي، برجك نگهباني وجود دارد كه مشرف به دشت بوده است.

بنا از لحاظ معماري به صورت چهارايواني با حياط مركزي ساخته شده است. در مركز اضلاع شرقي و غربي دو حجره‌ي بزرگ و همچنين 2حجره‌ي كوچك در هر دو سوي اين قسمت‌ها قرار دارد (داراي 2حجره‌ي كوچك و 2حجره‌ي بزرگ). در اضلاع شمالي و جنوبي نيز چهار حجره‌ي كوچك وجود دارد. اصطبل نگهداري احشام نيز در بخش جنوب‌غربي آن قرار دارد كه از طريق دالاني وسيع به محل درب ورودي مكان متصل مي‌شود. آب‌انبار اين بنا نيز در ضلع شمالي آن قرار دارد كه در اين قسمت نيز با حوضچه‌اي تمام سنگي برخورد مي‌كنيم.

در قسمت جنوب‌شرقي نيز مكاني قرار دارد كه ديواره‌هاي آن تماماً از سنگ مالون است و متأسفانه بخش‌هاي زيادي از آن فرو ريخته. از آنجا كه اين بخش داراي تزئينات و مصالح خاص خود بوده و همچنين ديدي بسيار زيبا نسبت به منطقه‌ي دشت‌برم داشته به احتمال زياد به عنوان بهارخواب مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.

از نكات قابل توجه ديگر در اين كاروانسرا مي‌توان به استفاده از سنگ مارن (مالون) در نماي بيروني و داخلي و موارد تزييني بسياري همچون طاقچه‌هاي گچبري شده‌ي متعدد، ناودان‌هاي سنگي، سنگبري‌هاي تزييني، طاقچه‌هاي سنگي و... اشاره نمود. در بالاي در ورودي، سنگبري زيبايي به شكل نوع خاصي از «ترنج‌ايراني» نيز جلوه‌گر است.

كاروانسراي ميان‌كتل پانزدهمين اثر شهرستان كازرون بود كه در سال 1379 و با شماره‌ي 3668 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.

 

گچ بری دراستان فارس

نارنجستان قوام

نارنجستان قوام كه به موزه نارنجستان اختصاص یافته ، در خیابان لطفعلی خان زند واقع است ، و محل مسكونی و نیز محل كار قوام الملك بود. كار ساختمان نارنجستان قوام در سال 1290هـ . ق توسط "علی محمدخان قوام الملك" آغاز شد و در سال  1305 هـ. ق  توسط نوه او یعنی " محمدرضا خان قوام" پایان یافت.

درِ ورودی در جنوب بنا و در خیابان لطفعلی خان زند واقع شد ه است. این خیابان را برای حفظ ساختمان، كج احداث كرده اند. پس از گذر از هشتی ورودی، دو دالان از دو سو به حیاط نارنجستان راه می یابد. در دو طرف این راهروها، چند اتاق وجود دارد. در ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود) های این قسمت ساختمان و ساختمان شمالی آن به تقلید نقوش تخت جمشید، نقش هایی روی سنگ حك شده و در كنار آن نقش شیر، گورخر، سرباز و ... در آنها نـَقر ( حك) كرده اند.

در شمال حیاط ، ساختمانی سه طبقه وجود دارد. طبقه اول زیرزمین است و طبقه دوم با دو راهرو به اتاق ها و شاه نشین می رسد. در طبقه سوم دو اتاق در دو طرف شاه نشین واقع شده كه سقف زیبای آن، چوب كاری و نقاشی شده است. تمامی شاه نشین و اتاق ها، آینه كاری است و در آینه های سقف، مانند سایر آثار دوره قاجاریه در شیراز، تصاویر اروپایی جا گذاری شده است. درهای بنا همه خاتم كاری و منبت كاری شده است. در سمت راست، حیاط خلوت كوچكی وجود دارد. كاشیكاری رو كار این ساختمان و ساختمان جنوبی و تصویر آن بسیار زیباست.

این بنا كه بیرونی مجموعه است، چون محل كار قوام الملك بود، دیوانخانه قوام الملكی هم نامیده شده و از آنجا كه دارای درخت نارنج است، به نارنجستان نیز مشهور است. این ساختمان در سال 1345 زیر نظر دانشگاه شیراز قرار گرفت و در چند سال اخیر، دانشكده معماری و هنر دانشگاه شیراز در آن مستقر شده است.

گالری عكس نارنجستان قوام

خانه زینت الملوك

در ضلع غربی نارنجستان قوام، عمارتی زیبا قرار دارد كه به دلیل سكونت خانم زینت الملوك قوامی، دختر قوام الملك چهارم، به این نام معروف است. این عمارت كه از آثار دوره قاجار است به فاصله یك كوچه با خانه قوام قرار دارد و به وسیله یك راه زیر زمینی با آن در ارتباط است، در حقیقت اندرونی خانه قوام ، و محل رفت و آمد محارم بود. ساخت بنا در سال 1290هـ . ق به وسیله علی محمدخان قوام الملك دوم آغاز شد و در سال 1307 هـ . ق به وسیله محمدرضا خان قوام الملك سوم به پایان رسید. در ورودی خانه زینت الملك معرق كاری شده و با عبور از هشتی، یك راهرو با زاویه شمال شرقی به حیاط راه می یابد.

در حیاط علاوه بر ازاره های سنگی حجاری شده و مشبك، دو باغچه زیبا و حوض بزرگ و كوچك مشاهده می شود. كاشی كاری هفت رنگ هلالی كه در پیشانی ساختمان جا گرفته از زیبایی خاص برخوردار است و تصاویر خورشید، دو فرشته، دو شیر شمشیر به دست همراه با آیه" نَصرُ مِن الله و فتّح قریب" به چشم می خورد. به جز ایوان بدون سقف در شرق حیاط ، در اطراف حیاط 20 اتاق وجود دارد كه به یكدیگر راه دارند. ساختمان غربی بنا دارای تالار شاه نشین آینه كاری و گچبری با تصاویر اروپایی است.

این ساختمان در سه ضلع دارای زیرزمین بسیار وسیع و گسترده ای است كه امروزه از آن به عنوان نگارخانه استفاده می شود.

عمارت باغ عفیف آباد

عمارت باغ عفیف آباد بین سال های 1243- 1241 هـ . ق به دستور" میرزا محمد خان قوام الملك شیرازی" ساخته شد و از قدیمی ترین بناهای قاجاری شیراز است.

بوستان عفیف آباد دارای بناهای چندی است كه درنوع خود كم نظیر و زیبا ، و شامل قهوه خانه سنتی و حمام خزینه ای است. قهوه خانه سنتی بنایی به سبك معماری ایرانی است؛ حیاط اصلی آن در مركز بنا، محدود به یك حوض كوچك زیبا و درختان نارنج است.

 تالار قهوه خانه دارای شش حجره مزین به نقوش مُلهَم ( الهام گرفته )  از شاهنامه فردوسی است. حمام خزینه ای سنتی بنا دارای سردینه، گرمینه، خزینه و حوضچه ای برای آب سرد است. در دو دیواره خزینه نقش برجسته هایی از فرهاد كوه كن، خسروپرویز و نیز ورود حضرت یوسف (ع ) به مجلس زنان مصری، به چشم می خورد.

گالری عكس باغ عفیف آباد

بناهای نصیرالملك

مجموعه بناهای نصیر الملك شامل مسجد، منزل ، حمام ، آب انبار و ... در محله قدیمی "اسحق بیگ" شیراز واقع است. قسمت اعظم مجموعه در جریان خیابان سازی تخریب و ساختمان های جدید در آن احداث شد. آنچه اكنون از منزل نصیر الملك باقی مانده شامل تالار اصلی ، قسمتی از حیاط اندرونی ، بخش بیرونی و  زیرزمین است. " حاجی میرزا حسنعلی خان نصیر الملك" پسر سوم حاجی قوام الملك، از حكام فارس در دوره قاجاریه بود. تالار آینه به صورت قرینه ساخته شده و در دو ضلع آن دو اُرسی ( نوعی درِ قدیمی كه دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است )بزرگ سراسری با گره چینی های ظریف و شیشه های رنگی كه به دو حیاط اندرونی و بیرونی ارتباط دارد، مشاهده می شود. در دو ضلع دیگر تالار یك شاه نشین مركزی كه از دو طرف با ارسی به دو اتاق مجاور باز می شود، وجود دارد.

منزل نصیرالملك كه به دوره قاجار تبدیل شده ، مانند دیگر منازل قدیمی دارای زیرزمین پیچ در پیچ با قوس ها و نورگیرهای مشبك سنگی زیباست. برای نماسازی بنا از گچ كاری به شیوه ساسانی استفاده شده است. تزئینات  گچ و آینه عمده ترین تزئینات این منزل را تشكیل می دهد  و تالار و اتاق ها با نقوش تركیبی ایرانی و اروپایی پوشیده شده است. سقف هر طبقه تخته كوبی شده و دارای نقاشی هایی به سبك اروپایی است.

از مجموع 350 خانه تاریخی با ارزش كه در شیراز وجود دارد، دو خانه از دوره زندیه و بقیه از دوره قاجاریه است. گرچه ارزش باستان شناسی آنها از عالی تا متوسط ارزیابی می شود، اما بیشتر این خانه ها مسكونی است و از سوی سازمان میراث فرهنگی در دست مرمت قرار دارد. به عنوان نمونه می توان از خانه سعادت ، خانه شوریده شیرازی، خانه كازرونیان ، خانه عطروش ، خانه افشاریان ، خانه صالحی ، خانه محتشم و خانه فروغ الملك نام برد.

گچبری دراستان سمنان

 

در 24 کیلومتری شاهرود در شمال قصبه خرقان روی یک تپه آرامگاه عارف نامی و وارسته به نام شیخ ابوالحسن خرقانی به چشم می خورد. فضای سبز اطراف آن به آرامگاه قداست خاصی بخشیده است. روی قبر شیخ یک قطعه سنگ مرمری قرار دارد که اشعاری برآن حک شده است. در جوار این مقبره مسجدی بود که گنبدی مخروطی شکل داشت و مزین به کاشیکاری های زیبا بود. در حال حاضر از مسجد و گنبد یاد شده ، فقط محراب آن باقی مانده است که برخلاف مسجدهای دیگر این نواحی رو به مغرب است. محراب مذکور داری گچبری های زیبا و استادانه می‌‌باشد.
مسجد جامع بسطام
این مسجد در جنوب بسطام و در حد فاصل دویست متری جنوب آرامگاه بایزید بسطامی قرار گرفته است. این مسجد به دو قسمت تقسیم می‌گردد. قسمت اول عبارت است از صحن مسجد که دارای محرابی است که با گچبری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه تزئین گردیده است. صحن مسجد مربع و فضای آن باز است. قسمت دوم از لحاظ شیوه و صنعتی که در ساختن آن به
.  کار رفته با قسمت اول فرق دارد. تفاوت فاحش گچبری مستطیل دوم با تمام گچبری‌های این محراب کاملاً محسوس است. به نظر می‌‌رسد از آنجا که این مسجد در سال 706 هجری ساخته شده و درآن زمان مذهب تسنن در ایران رواج داشته، اسامی ابوبکر و عمر و عثمان برآن نوشته شده بود. ولی از زمان رواج مذهب شیعه و تسلط فرمانروایان و حکام شیعی آن اسامی را حذف کرده و بجای آن نام علی بن ابی طالب ولی الله را نوشته‌اند.

گچ بری دراستان اصفهان

مسجد الجايتو

از دوره ايلخاني ( 656 ـ 736 ه.ق) در مسجد جامع اصفهان آثار كمي به جاي مانده است . بدون ترديد ، دليل آن اين بود كه در زمان ايين پادشاهان سوداگر ، اصفهان دور از جاده هاي بزرگ حمل و نقل قرار داشت ؛ به طوري كه به دست فراموشي سپرده شده و تهيدست مانده بود { گدار ، آثار ايران ، ج4،60}.

ادامه نوشته

گچ بری درایران 2

 

---

شواهد باستانشناسی نشان می دهند که تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می رسد. در قدیمی ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ ها و جهت کلاف سازی آنها استفاده شده است. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می رساند.

به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می نمودند. نمونه بسیاری از این گچبری ها در کاخ های «خربة المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شده است که گچبری های کاخ المنیه به واسطه در بر داشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ های شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتی متر پوشانده می شد. این گونه تزیینات در دو قصر جوسق و بلکوارا به کار رفته است.
مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می یابد که بهترین نمونه های آن در کاخ بلکوارا به چشم می خورد.

در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریبا تمام زمینه را می پوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش های تزیینی به شمار می رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترین ارکان هنر اسلامی گردید.

روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونه هایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق ها و دور پنجره ها به کار برده شد.

هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست. همچنین نمونه های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت می شود.

در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.

در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی، به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگ های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.
تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد.

از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توان نام برد. روش های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه.ق است.

در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوار ها با نوار های گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده می شود. زیباترین نمونه های گچی مملوکی، در پنجره های گچی مشبک موجود در جامع دیده می شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه های رنگین تزیین شده است. این پنجره ها را حاشیه هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته های کوفی در بر گرفته است.

دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندی هایی از قالب های گچی مقرنس و قطار بندی های گچی ارزشمند است.

به طور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده است. از آثار فراوان این دوره می توان به مقرنس بندی های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطار بندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.

در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش های خاصی می شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است.

در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس قطار و کار بندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبر های تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشت.



سایت هنرهای اسلامی

گچ بری درایران

 

شواهد باستانشناسی نشان می دهند که تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می رسد. در قدیمی ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ ها و جهت کلاف سازی آنها استفاده شده است.  یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می رساند.
به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ ها  را با گچبری منقوش برجسته تزئین می نمودند. نمونه بسیاری از این گچبری ها در کاخ های «خربة المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه»  به کار برده شده است که گچبری های کاخ المنیه به واسطه در بر داشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

p گچ بری های سامرا - قرن سوم هجری

روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ های شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود 100 سانتی متر پوشانده می شد. این گونه تزیینات در دو قصر جوسق و بلکوارا به کار رفته است. مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می یابد که بهترین نمونه های آن در کاخ بلکوارا به چشم می خورد.  در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریبا تمام زمینه را می پوشاند و این امر که  برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش های تزیینی به شمار می رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترین ارکان هنر اسلامی گردید.

روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونه هایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق ها و دور پنجره ها به کار برده شد.
هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست. همچنین نمونه های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت می شود. در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.

p قطعه گچ بری - قرن چهارم هجری - نیشابور

 در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی، به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگ های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.

p بخشی از گچ بری محراب الجایتو - قرن هشتم هجری - اصفهان

تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در  مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توان نام برد. روش های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن  710 ه.ق است.   

در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوار ها با نوار های گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده می شود. زیباترین نمونه های گچی مملوکی، در پنجره های گچی مشبک موجود در جامع دیده می شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه های رنگین تزیین شده است. این پنجره ها را حاشیه هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته های کوفی در بر گرفته است.

p گچ بری مدرسه عطارین -قرن هشتم هجری - فاس

دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندی هایی از قالب های گچی مقرنس و قطار بندی های گچی ارزشمند است. به طور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده است. از آثار فراوان این دوره می توان به مقرنس بندی های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطار بندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.

در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش های خاصی می شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است. در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس قطار و کار بندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبر های تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشت.

p طرحی از گچ بری های محراب مسجد جامع قزوین - قرن هشتم هجری